شهره صدری – گزارش- نشست هم اندیشی خط مشی گذاری پایداری برای ارتقای بهره وری آب ایران در دانشکده حکمرانی دانشگاه تهران روز گذشته 27 فروردین برگزار شد.
در این نشست، دکتر محمد حسین صراف زاده، استاد دانشکده مهندسی شیمی دانشگاه تهران و رئیس کرسی یونسکو در بخش بازیافت، دکتر نادر حیدری عضو هیات علمی موسسه تخقیقات فنی مهندسی کشاورزی و دکتر عیسی بزرگ زاده سخنگوی صنعت آب کشور بعنوان سخنران شرکت داشتند.
دکتر صراف زاده رئیس کرسی یونسکو در بخش بازیافت بعنوان سخنران اول در ابتدای جلسه به موضوع بهره وری آب در بخش صنعت پرداخت. صراف زاده ضمن اشاره به ماده 79 قانون برنامه 5 ساله پنجم توسعه گفت، تاکید بر یک سوم رشد اقتصادی از محل ارتقاء بهره وری نکته کلیدی در بهره وری توسعه است. این بند در برنامه هفتم با 35% رشد اقتصادی با تکیه بر ارتقاء بهره وری تکرار شده است. برای تشریح این بهره وری میتوان به مثال زیر اشاره کرد:
فرض کنید یک خودرو دارید که میزان مصرف بنزین آن 20 لیتر در صد کیلومتر بود. حالا این خودرو، 2 خودرو شد. برای تامین بنزین این دو خودرو دو راهکار داریم: 1- یا میزان برداشت نفت و تولید بنزین را افزایش دهیم. یعنی برداشت از منابع را افزایش دهیم. 2- و یا راندمان موتور را بالا ببریم یعنی میزان مصرف بنزین در خودرو را کاهش دهیم. در حوزه بهره وری راهکار دوم مورد توجه است.
دکتر صراف زاده در ادامه به این نکته اشاره کرد که بسیاری از اقدامات برای دستیابی به بهره وری در بخشهای مختلف نیاز چندانی به سرمایه گذاری و هزینه بالایی ندارند و حتی با کارهای ساده نیز میتوان در بسیاری از موارد به بهره وری رسید.
اگر اصرار ما بر تامین نیاز ها از منابع طبیعی باشد، این به معنی افزایش ردپای اکولوژیک است. این بدین معنی است که با اصرار بر تامین نیازها از منابع طبیعی ما به جای 1.6 کره زمین در حال حاضر، به 2 کره زمین نیاز خواهیم داشت. (با توجه به استفاده بشر از منابع موجود در کره زمین در حال حاضر روند تولید این منابع به نسبت مصرف به 1.6 کره زمین رسیده است. یعنی ما بیشتر از ظرفیت زمین در حال استفاده از منابع آن هستیم).
در حوزه منابع آب نیز به همین معنی است. یعنی به جای تلاش برای افزایش بهره وری آب به دنبال استفاده از آبهای ژرف و یا استفاده بیشتر از منابع آب سطحی و زیرزمینی هستیم. درحالیکه در حوزه آب در بحث بهره وری باید به این نکته توجه کنیم که چقدر آب صرف تولید محصول میشود.
صراف زاده در ادامه سخنرانی خود به ارائه مثال هایی از بهره وری در صنایع پرداخت و گفت: در بسیاری از مواقع تصوری که از بهره وری آب در صنعت دارند این است که اگر صنعت از پساب استفاده کند مثلا از پساب شهری استفاده کند بهره وری است. در حالیکه این بهره وری نیست چون پساب سهم محیط زیست است. آب باید در فرآیند صنعت بازگردانی و استفاده مجدد از آب مصرفی یا نظام مدار بسته آب بعنوان بهره وری آب مد نظر قرار گیرد.
یکی از نیازهای اصلی برای بهره وری در حوزه آب، تعین میزان آب مصرفی برای تولید محصولات مختلف است که در حال حاضر ما داده زیادی نداریم و این عدم وجود داده بر عدم سیاست گذاری در بهره وری آب تاثیر می گذارد.
رییس کرسی بخش بازیافت یونسکو در ادامه گفت: محل تامین آب صنایع در ایران همواره منابع آب سطحی و زیرزمینی بوده است. حتی در منطقه ویژه اقتصادی عسلویه که در کنار ساحل دریا ساخته شده است، تامین آب مورد نیاز از منابع آب زیرزمینی بود، بطوری که آنقدر برداشت صورت گرفت تا آب شور دریا وارد سفره های آب زیرزمینی در شد و با شور شدن و کاهش شدید عمق آب عملا این منبع آب از دست رفت. حالا تازه این صنایع به فکر استفاده از آب دریا برای مصرف صنعت افتاده اند. در حالیکه همان ابتدا باید از دریا برای تامین آب استفاده میکردند تا منابع آب زیرمینی از بین نرود.
در ادامه این نشست دکتر نادر رحمانی از موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی در مورد مسائل و چالش های ارتقاء بهره وری آب از نگاه کشاورزی صحبت کرد و گفت: اولین نکته در بهره وری آب درک درست از بهره وری آب است. یک مساله این است که در کشور تعاریف مختلفی برای بهره وری آب وجود دارد و مساله دیگر این است که به بهره وری از نگاه چه کسی دیده میشود. بهره وری اقتصادی و بهره وری آب در کشاورزی ممکن است از نگاه ذینفعان مختلف در یک راستا نباشند. مثلا از نگاه بهره وری اقتصادی پسته دارای بالاترین بهره وری است، ولی از نظر بهره وری آب تولید این محصول در مناطق خشک در حالت فعلی، فشار زیادی بر منابع آب زیرزمینی وارد میکند. و یا اجازه کشت برنج در اصفهان که کاملا با بهره وری آب در کشاورزی در تعارض قرار گرفته است.
دکتر حیدری ادامه داد در بخش کشاورزی تا کنون 3 مفهوم برای بهره وری آب تعریف کرده اند. یکی شاخص قدیمی راندمان آبیاری است که فقط آب داده شده به آب ذخیره شده را در نظر میگرفت. دومین تعریف بهره وری آب محصول بیشتر در هر قطره بود. بعد دیدند این تعریف به بهره وری آب کمک نمی کند؛ شعار محصول بیشتر با قطره کمتر را مورد توجه قرار دادند. این شعار روی تولید بیشتر غذا با آب کمتر متمرکز بود. اما در این تعریف سرانجام آب صرفه جویی شده مشخص نیست. آیا این آب صرفع جویی شده در بخش کشاورزی به محیط زیست داده میشود و یا صرف تولید دوباره محصول قرار میگردد.
احتمال دارد در بهره وری آب در بخش کشاورزی با صرفه جویی در آب، امکان استفاده همان آب صرفه جویی شده برای تولید محصولات دیگر توسط کشاورز فراهم شود و عملا آبی به محیط زیست نرسد.
دکتر حیدری در انتهای سخنرانی خود گفت: نمی توان تنها بخش کشاورزی را در بهره وری آب مسئول دانست. با ید وظایف دستگاه ها در نظارت و کنترل و پایش و الزامات مصرف در حکمرانی آب مشخص گردد. در این زمینه لازم است تا اقداماتی نظیر کاهش جمعیت، کاهش سطح زیرکشت، حل مسایل مالکیت آب و یا حق بهره برداری از آب، اصلاح قانون ارث در خصوص زمنی و آب و غیره در کشور انجام شود.
در انتهای این نشست دکتر عیسی بزرگ زاده، سخنگوی صنعت آب به بخش بهره وری آب در نقشه راه آب کشور با اشاره به مقایسه آب مصرفی برای ایجاد شغل و ارزش افزوده در مصارف مختلف اشاره کرد.
به گفته دکتر بزرگ زاده، اگر بخواهیم یک شغل در بخش خدمات ایجاد کنیم به 84 مترمکعب، در بخش صنعت 450 مترمکعب و در بخش کشاورزی 21000 مترمکعب آب نیاز داریم. شغل های کشاورزی در ایران علیرغم کشورهای پیشرفته از درآمد بسیار کمی برخوردار است. در ایران هر شغل خدماتی 261 میلیون تومان، شغل صنعتی 224 میلیون تومان و شغل کشاورزی 124 میلیون تومان سرانه تولیدی ارزش افزوده در هر سال است. بنابراین هر شغل کشاوری نصف هر فرد در شغل های دیگر درآمد دارد.
مساله مهم در حال حاضر این است در کشور ما با تصویری از کشور کم آب و خشک و نیمه خشک که 75 درصد از مساحت کشور را در برگرفته است، فرزندان ما در آینده چه کاره شوند. در نقشه راه 1420 ما باید 50 میلیون شغل داشته باشیم. اگر آب را به سمت کشاورزی ببریم آیا میتوانیم در افق 1420 برای ایرانیان شغل ایجاد کنیم؟
بزرگ زاده در ادامه با اشاره به نمودار مقایسه درصد شاغلین در بخشهای مختلف ایران و جهان گفت: در میانگین جهانی شغل های کشاورزی 26 تا 27 درصد است. 50 یا 51% دارای شغل های خدماتی و 23% دارای شغل های صنعتی هستند. حالا در کشورهایی با درآمد بالا شغل های کشاورزی تنها 3 درصد است. کشاورزی معیشتی نیست. شغل های خدماتی در این کشورها بیشتر است. مصرف آب این شغل ها نیز بسیار کمتر از کشاورزی است. در حالیکه در کشورهایی با درآمد کم بیشترین شغل ها به کشاورزی وابسته است. چون با کمترین امکانات مردم در حال کشاورزی هستند و درآمد بسیار کمی هم دارند.
سخنگوی صنعت آب کشور در اینجا به این نکته اشاره کرد که هرگونه اصلاح در مدیریت آب کشور الزاما به اصلاح در توسعه کشور منجر خواهد شد. آب برای تولید شغل، محیط زیست و اقتصاد است. بنابراین در زمان اصلاح آبی به میزان تولید درآمد باید توجه کنیم. در اصل تخصیص آب باید با شاخص های اقتصادی پیوند بخورد. در همه سالهای گذشته تخصیص آب با شاخص های اقتصادی رابطه ریاضی نداشت. این تخصیص ها بیشتر از فشارهای سیاسی و لابی های پروژه ها می آمد.
در ابتدای این دولت طرح های آبی مورد بررسی قرار گرفت. از میان 576 طرح آبی، فقط 45 درصد شایسته توجه بودند. 55 درصد از این طرح ها به روشهای دیگری تعریف شده اند که میتوانست تعریف نشود.
ما دیگر نمی توانیم تخصیص آب بدهیم بدون آنکه به نقش آب در تولید ناخالص ملی، اشتغال و پایداری محیط زیست توجه نکنیم. در سال 2021، حدود 4.3 % از تولید ناخالص ملی در جهان از بخش کشاورزی بوده، 60% از بخش خدمات و 27% از بخش صنعت.
دکتر بزرگ زاده در ادامه گفت در نقشه راه آب کشور نرخ رشد سالانه بخش های صنعت و خدمات و کشاورزی در استان های مختلف با توجه به آب دیده شده است. این امر در تمام چند دهه اخیر انجام نشده بود. نقشه راه آب تضمین می کند که کمبود آب در کشور تبدیل به گلوگاه توسعه نشود.
به گفته سخنگوی صنعت آب کشور، در افق نقشه راه آب کشور در سال 1420 میزان مصرف آب در بخش کشاورزی از 82 میلیارد مترمکعب فعلی به 51.6 میلیارد مترمکعب باید برسد. با تغییر شغل از کشاورزی به خدمات و صنعت میزان مصرف آب کمتر میشود. سهم محیط زیست در این افق راه 3 برابر شده است. مطمئنا میزان سهم محیط زیست حتی در افق نقشه راه کافی نیست ولی باید به یک بهبود نسبی قانع شویم تا بهبود مطلق فرآیندی را داشته باشیم. در نقشه راه آب رشد افقی کشاورزی رد شده و رشد عمودی کشاورزی مورد تایید قرار گرفته است. اگر نقشه راه آب کشور را بپذیریم یعنی افزایش سطح زیر کشت به معنی افزایش اراضی کشاورزی دیگر انجام نخواهد شد.
در انتها دکتر بزرگ زاده به این نکته اشاره کردند که ما نیاز به گفتمان و آگاهی بخشی بیشتری داریم. بسیاری از ابهامات و نقدها و عدم پذیرش ها با گفتمان در حوزه آب کشور قابل حل است.
برای دیدن فیلم نشست میتوانید به صفحه دانشکده حکمرانی در آپارات مراجعه کنید.
