شهره صدری – وبینار تخصصی کاسپین، میراث تتیس چالش ها و راهکارها به مناسبت روز منطقه ای دریای خزر توسط انجمن علمی دانشجویی محیط زیست دانشگاه تهران برگزار شد. در سال 1382 بود که پنج کشور ساحلی پیرامون خزر،کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر موسوم به کنوانسیون تهران را امضا کرده و در تاریخ ۱۲ آگوست۲۰۰۶ برابر با ۲۱ مرداد ماه ۱۳۸۵ متعهد شدند تا مفاد این معاهده نامه را رعایت کنند و این روز را به عنوان یک واقعه مهم زیست محیطی جشن گرفتند.
در این وبینار تخصصی که با حضور دانشجویان و متخصصین فعالان محیط زیست برگزار شد، همایون خوش روان، حسن فضلی و سید جعفر سیف آبادی در مورد چالش ها و راهکارهای دریای کاسپین و همچنین سطح تراز این دریاچه در سالهای اخیر نقطه نظرات مهمی را ارائه کردند.
در ابتدای این وبینار تخصصی دکتر همایون خوش روان، مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر در خصوص مدیریت استراتژیک مناطق ساحلی و وضعیت سطح تراز دریای خزر صحبت کرد.
دکتر خوش روان با تشریحی از مفهوم مناطق ساحلی و ویژگی های آن ارائه خود را آغاز کرده و در خصوص موضوع اصلی ارائه خود گفت: ” برای مدیریت استراتژیک مناطق ساحلی باید به پنج معیار مهم توجه شود. این معیارها عبارتند از امنیت، کیفیت آب، پسماند، تهسیلات رفاهی و سیمای منظر”.
برای دستیابی به چنین مدیریتی در سواحل لازم است تا ابتدا محورهای اصلی این مدیریت بررسی و مطالعه شود. به گفته دکتر خوش روان، گام اول در مدیریت استراتژیک مناطق ساحلی آنالیز ساحل به معنای تشخیص موقعیت ساحل به لحاظ مشکلات و چالش های موجود است. سپس در گام دوم برنامه ریزی برای رفع چالش های موجود و ممانعت از مخاطرات ساحلی انجام میشود. این برنامه ریزی بدین معناست که ابتدا شناسایی کنیم چالش ها کجا هستند و چه تبعاتی دارند، پس از آن ببینیم کجا و چگونه این برای کاهش مخاطرات تغییرات را ایجاد کنیم.
در گام بعدی به موضوع مدیریت پرداخته میشود که در اصل اتخاذ تصمیمات برای کنترل اوضاع و رفع مشکلات مطابق برنامه ریزی است. و در انتها گام آخر پایش است که به اندازه گیری محیطی برای کنترل نتایج اقدامات انجام گرفته و بررسی روند بهبود مناطق ساحلی اختصاص دارد.
همایون خوش روان در ادامه ضمن اشاره به فرصت های دریای خزر از لحاظ منابع طبیعی و خدمات رفاهی و استفاده های تجاری و گردشگری و اجتماعی و همچنین اقتصادی به معرفی مهمترین چالش های این اکوسیستم پرداخت. برخی از مهمترین چالش های معرفی شده عبارت بودند از فرسایش سواحل و آب گرفتگی اراضی ساحلی، تخریب زیستگاه های ساحلی، تقلیل تنوع زیستی و ذخایر دریای خزر، تراکم جمعیت بالا در سواحل، گرم شدن توده آب دریای خزر و افزایش میزان تبخیر و خشک شدن تالاب ها و خلیج های کناره ای.
به گفته دکتر خوش روان هر یک سانتیمتر دریای خزر معادل 4 میلیارد مترمکعب است و کاهش سطح دریای خزر به میزان 60 سانتیمتر در دو سال اخیر به معنای از دست دادن حجمی معادل 240 میلیارد مترمکعب است. این کاهش سطح تراز نشانه خوبی نیست و تبعات آن را میتوان در شورمرز شدن آب های تحت الارضی و افت سطح پیزومتری آنها، از کار افتادن بنادر و کاهش ذخایر ماهیان است.
کاهش سطح تراز دریای کاسپین از سال 1998 تا 2022
دکتر خوش روان در ادامه صحبت های خود ضمن توضیحاتی در مورد هیدرومورفولوژی دریای خزر به نکات مهمی اشاره کرد. مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر گفت: متهم کردن روسیه راهکار نیست. هرنوع اظهار نظری از سوی مقامات ایران باید براساس مستندات علمی باشد و از اظهار نظر عوامانه در سطح بین المللی پرهیز شود. باید به این نکته توجه کرد اگر گفته میشود روسیه ولگا را بسته است، این حرف علمی نیست. دولت روسیه بزرگترین تالاب های دریای خزر را در اختیار دارد و با قطع کردن آب ولگا بیشترین ضرر متوجه سواحل روسیه خواهد شد . چون ضمن خشک شدن تالاب ها، بنادر کشتیرانی این کشور که نقش حیاتی در اقتصاد روسیه را دارند از فعالیت باز خواهد ماند. با توجه به اینکه شمال دریای خزر عمق کمتری دارد و جنوب آن عمیق تر است، کم شدن ورودی ولگا به معنی خشک شدن سواحل شمالی به شکل وسیع خواهد بود که بیشترین ضرر متوجه روسیه است.
80 درصد از حوضه آبریز دریای خزر در بخش شمالی است و رود ولگا از ارتفاعات سیبری سرچشمه می گیرد. اگر رطوبت کافی و بارش در حوضه ولگا نباشد این رود آب کافی نخواهد داشت. بحث مهم فعلی گرمایش جهانی است. هرنوع کاهش ورودی از رود ولگا به دریای خزر قابل رصد توسط ماهواره هاست. در سواحل دریای خزر ایستگاه های تراز سنجی فعال و داده ها قابل پردازش هستند. در هر حالتی که ورود آب از ولگا به دریای خزر قطع شود، روسیه بیشترین صدمه را خواهد دید و ابعاد این خسارت از لحاظ اقتصادی و اجتماعی بسیار بالا خواهد بود. پس نمی توان گفت که روسیه آب ولگا را قطع کرده است.
دکتر خوش روان در انتهای صحبت های خود به این نکته اشاره کرد که در این زمان باید به فکر یافتن راهکارهایی برای مقابله با چالش های پیش روی کاهش سطح تراز دریای خزر باشیم که نیازمند مدیریت و هماهنگی از سوی همه سازمان و ارگان های مسئول و البته همکاری های بین المللی برای کشورهای ساحلی دریای خزر است.
دومین سخنران این وبینار تخصصی دکتر حسن فضلی، دانشیار پژوهشکده اکولوژی دریای خزر و رئیس بیولوژی و ارزیابی ذخایر آبزیان در مورد منابع شیلاتی ایران در دریای خزر و چالشهای بهره برداری مسئولانه صحبت کرد.
دکتر حسن فضلی در ابتدای صحبت های خود به تشریح ذخایر ماهیان در دریای خزر پرداخته و با معرفی سه دسته ماهیان خاویاری، استخوانی و کیلکا ماهیان به ارائه توضیحاتی در خصوص تغییرات در میزان ذخایر ماهیان در بخش جنوبی دریای خزر و بهره برداری ایران پرداخت.
دکتر فضلی گفت علیرغم تنوع زیستی منحصر به فرد دریای خزر، بدلیل فشار روز افزون چالش های محیط زیستی، بتدریج گونه های با ارزش آبزی با کاهش جمعیت روبرو شده و شماری از آنها نیز در معرض انقراض قرار گرفته اند.
میزان صید در کل دریای خزر از سال 1950 تا 2012 – سطح تراز دریا و ورودی رود ولگا در نمودارهای پایین نشان داده شده است.
در نمودار فوق رنگ سبز نشان دهنده صید کیلکا ماهیان است. از دهه 1960 با دستیابی به تکنلوژی صید این ماهی، میزان صید به شدت افزایش یافت تا جایی که در دهه 1970 با صید بی رویه از سوی اتحاد جماهیر شوروی روبرو هستیم. با افزایش سطح تراز دریای خزر تا سال 1995 میزان صید کاهش یافت و دوباره در سال 1999 با از هم فرپاشیدگی شوروی و شکل گیری کشورهای مستقل در حاشیه دریای خزر با صید بیش از حد مواجه شدیم.
دکتر فضلی در مورد میزان صید و بهره برداری ایران از ذخایر دریای خزر با نشان دادن نمودار زیر توضیح داد که تا قبل از سال 1986 میزان صید ایران ناچیز و کمتر از 9000 تن بود. ولی از سال 1986 به بعد صید کاهی سفید، کفال ماهیان و بخصوص کیلکا ماهیان افزایش چشم گیری داشت ولی بعد از آن صید کیلکا ماهیان در سال 1999 از 95 هزار تن به کمتر از 20 هزار تن در سال 2002 رسید.
میزان برداشت ایران از ذخایر دریای خزر
به گفته دکتر فضلی، دو مولفه سطح اب دریای خزر و دمای آب سطحی دریا بر روی ذخایر ماهیان این دریا تاثیر گذاشته است و با کاهش سطح دریای خزر مهاجرت ماهیان و شرایط تغذیه آنها دچار مشکل شده و باعث کاهش جمعیت آنها میشود. در مورد تاس ماهیان و ماهیان خاوری، در سه دهه گذشته ذخایر این ماهیان به شدت لطمه یافته است. بطوری که از سال 2012 به بعد پنج کشور ساحلی دریای خزر تصمیم گرفتند صید این ماهی ممنوع شود. این ممنوعیت تا سال 2023 ادامه خواهد داشت.
عضو هیات علمی پژوهشکده اکولوژی دریای خزر در مورد عوامل اصلی تاثیر گار بر روی منابع شیلاتی دریای خزر گفت: گونه های مهاجم و غیربومی اثرات منفی بسیاری بر ذخایر داشتند. سطح کاهش آب و گرمایش زمین نیز بر کاهش ذخایر موثر بوده است. علاوه بر این آلودگی محیط زیستی دریا و ورود آلاینده ها و فاضلاب ها و پساب های کشاورزی به دریا باعث از بین رفتن شرایط زیستی برای ماهیان شده و حیات آنها را تهدید کرده است.
برای حفظ ذخایر دریای خزر و بهره برداری مسئولانه از آن میتوان ممانعت از صید بیش از حد، رعایت زمان شروع و خاتمه صید به منظور حفاظت از زمان های تخم ریزی ماهیان، عدم صید ماهیان جوان و کنترل فعالیت صیادان غیرمجاز و جلوگیری از ابزار صید غیرمجاز مانند دام گوشگیر اشاره کرد.
آخرین سخنران این وبینار تخصصی، دکتر سید جعفر سیف آبادی، استاد تمام دانشگاه تربیت مدرس نور، متخصص اکولوژی و تکثیر پرورش آبزیان بود که به موضوع ویژگی های زیستی دریای خزر اشاره کرد.
دکتر سیف آبادی در ابتدا توضیحی مختصر در مورد گونه های دریای خزر داد و گفت 84 درصد از گونه های این دریا بومزاد خزر هستند. 3 درصد از مناطق قطبی وارد شده و 1 درصد منشا مدیترانه ای داشته و 12 درصد از گونه ها از آبهای شیرین از طریق رودخانه ها به این دریا وارد شده اند.
منشا گونه های موجود در دریای خزر و سهم هر یک از آنها
دکتر سیف آبادی گفت: بخشی از گونه های بومزاد خزر با قسمت هایی از دریای سیاه و آزوف مشترک هستند.یکی از مهمترین مولفه های دریای کاسپین این است که دارای گونه های بومزاد مختص به خود است. بطوری که این گونه ها در جای دیگری یافت نمیشود. از مجوع 950 گونه دریای خزر، نزدیک به 424 گونه یعنی بیش از 40 درصد از آن مختص دریای خزر است . فقط ممکن است برخی از آنها با دریای سیاه و آزوف مشترک باشد. محدود بودن خزر باعث شده تا گونه ها بومزاد باشند.
خزر زمانی بخشی از گستره اقیانوس ها بوه و کم کم از اقیانوس جدا شده، آب آن ته نشین میشود و آب دریایی باقی می ماند . سپس مورد هجوم یخ ها و آب شیرین قرار می گیرد و تبدیل به آل لب شور میشود. در این تکامل گونه های بومزاد شکل می گیرد و در خزر باقی می ماند. مانند کیلکای خزر که فقط در این دریا دیده میشود.
دکتر سیف آبادی به این نکته اشاره کرد که این گونه های بومزادی چون در شرایط غیر رقابتی قرار دارند از نظر تنوع گونه ای به نسبت تنوع گونه ها در دریاهای ازاد بسیار کمتر هستند، در نتیجه گونه ها رقابتی نبوده و این غیر رقابتی باعث میشود وقتی گونه مهاجم یا معرفی شده به این اکوسیستم وارد شود، توان تحمل رقابت را نداشته و از صحنه خارج میشوند و گونه های مهاجم غالب میشوند.
از لحاظ مطالعات دیرینه شناسی و مولکولی و داده های اکولوژیکی در معرفی گونه های موجود در دریای خزر از حدود 2 میلیون سال پیش تا حدود 100 سال پیش، هر 100 سال حدود0.2 گونه وارد دریای خزر می شده است. یعنی ورود گونه های غیربومی بسیار ناچیز بوده بدین معنی که هر 10 هزار سال یک گونه وارد دریای خزر میشده است. ولی یک مرتبه شرایط عوض میشود. با احداث کانال ولگا دون و ارتباط با دریای سیاه ورود گونه های غیربومی افزایش یافته و باعث تهدید گونه های بومزاد خزر میشود.
کانال ولگا و دون که دریای خزر را به دریای سیاه متصل کرده است.
این وبینار تخصصی با پرسش و پاسخ شرکت کنندگان به پایان رسید.
