شهره صدری- نشست های ژاپن شناسی دوشنبه آخر هرماه توسط گروه مطالعات ژاپن دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران برگزار میشود. در چهلمین نشست این گروه مطالعاتی موضوع “مدیریت رودخانه ها در ژاپن” توسط آقای ساتوشی کاواموریتا، کارشناس دفتر جایکا در ایران روز گذشته 25 دی ماه، در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران برگزار شد.
با توجه به اهمیت مدیریت منابع آبی، نظام مدیریت رودخانه ها در ژاپن برای اولین بار پس از انقلاب می جی (1868میلادی) در قالب یک بند در قانون تصویب شد و پس از آن متناسب با نیازهای زمان در آن تجدیدنظر شد. در این نشست ساتوشی کاواموریتا، مسئول بخش آب در دفتر جایکا ایران، دانش آموخته کارشناسی در رشته مهندسی عمران و محیط زیست و کارشناس ارشد در رشته مهندسی عمران از دانشگاه توهوکو به ارائه سه حوزه آب در مدیریت سیلاب، مدیریت منابع آبی و مدیریت مسائل محیط زیستی در ژاپن پرداخت.
ساتوشس کاواموریتا در ابتدای سخنرانی خود به این نکته اشاره کرد که توسعه ژاپن و توسعه رودخانه ها در هم تنیده شده اند. توسعه ژاپن با توسعه رودخانه ها ارتباط مستقیم دارد.
ژاپن سرزمینی کوهستانی است به شکلی که 75 درصد از این جزیره را کوهستان تشکیل داده و 25 درصد مابقی دشت است. بخش اعظم دشتهای ژاپن هم دشتهای آبرفتی هستند و این دشتها از انباشته شدن آبرفت رودخانه ای شکل گرفته است. بدلیل شرایط جغرافیایی ژاپن، رودخانه ها در این کشور کوتاه و پرشیب هستند. این ویژگی باعث شده تا سیلاب ها بدلیل شیب تند رودخانه شدیدتر بوده و امکان ذخیره آب نیز در این رودخانه ها سخت تر باشد. اکثر شهرها در ژاپن در دشتها واقع شده اند و این دشتها همگی با رودخانه ها پوشیده شده اند.
ویژگی دیگر رودخانه های ژاپن که ساتوشی کاواموریتا به آن اشاره کرد بالاتر بودن سطح رودخانه از شهرها در بیشتر شهرهای ژاپن بود. یعنی در ژاپن رودخانه ها بالاتر از شهرها قرار دارند و در زمان وقوع سیلاب خسارت بیشتری به شهرها وارد میشود.
پیشینه مدیریت رودخانه در ژاپن
کاواموریتا در ادامه سخنرانی خود به تاریخچه افزایش سطح زیرکشت در ژاپن پرداخت و گفت از قرن 14 و 15 سطح اراضی کشاورزی در ژاپن با بیشتر شدن جمعیت و به تبع آن افزایش نیاز آبی افزایش یافت. در ژاپن استفاده از رودخانه ها به 3 دوره تقسیم میشود:
بیشتر شدن جمعیت و به تبع آن افزایش نیاز آبی افزایش یافت. در ژاپن استفاده از رودخانه ها به 3 دوره تقسیم میشود:
- دوره اول استفاده از رودخانه های کوچک
- دوره دوم استفاده از رودخانه های متوسط
- دوره سوم استفاده از رودخانه های بزرگ
در گذشته استفاده و بهره برداری از رودخانه ها بدلیل طغیان همیشگی و سیلابی بودن رودخانه ها محدود شده بود و به همین دلیل کشاورزی در اطراف رودخانه های کوچک تر برای قرن ها امکان پذیر بود و استفاده از اراضی آبرفتی سواحل رودخانه های بزرگ برای مردم بسیار سخت و ناممکن بود. به همین دلیل در دوره های پیشین مردم عموما در کنار رودخانه های کوچک که سیلاب های کمتری داشته و خسارات وارده کمتر بوده به کشاورزی می پرداختند. در قرن 10 میلادی دوره Yayoi در ژاپن کشاورزی و کشت برنج اهمیت بسیاری پیدا می کند و مردم شروع به کشاورزی در کنار رودخانه های کوچک می کنند.
از دوره کاماکورا تا سنگوکو مصادف با قرن 13 تا 17 میلادی سطح زیرکشت در ژاپن افزایش پیدا کرد. در این دوره مردم امکان برداشت آب از رودخانه های بزرگتر را پیدا کردند و با انجام یکسری کارهای ساده مهندسی توانستند تا حدی سیل را در اراضی رودخانه های متوسط مهار کرده و شالیزارها را وسعت دهند.
سومین دوره توسعه در ژاپن به دوره ادو (Edo) یعنی قرن 16 تا 18 باز میگردد که استفاده از رودخانه های بزرگ و اصلی ژاپن برای مردم فراهم شد. (دوره ادو در ژاپن به دوره 200 ساله ای بازمیگردد که ژاپن تمامی ارتباط خود را با جهان بیرون قطع کرد و به انزوای خود خواسته فرو رفت).
ساختار مدیریت رودخانه در ژاپن
آقای ساتوشی کاواموریتا در ادامه ارائه خود به موضوع ساختار مدیریت رودخانه در ژاپن اشاره کرد. کاواموریتا گفت: مدیریت رودخانه در ژاپن تماما به مقرارت قانونی ژاپن باز میگردد. قانون اهداف مدیریت رودخانه را مشخص میکند. هدف اصلی در قانون مرتبط با رودخانه ها در ژاپن حفظ اراضی، توسعه کشور و ارتقاء رفاه عمومی است به شرط اینکه عملکرد طبیعی رودخانه حفظ شود. ساختار مدیریت رودخانه ها در ژاپن بر سه محور اصلی مدیریت سیلاب – پایش و حفاظت – مدیریت محیط زیست رودخانه متمرکز است.
روند تدوین قانون مدیریت رودخانه در ژاپن به سال 1896 باز میگردد. اولین قانون مربوط به رودخانه تنها برای کنترل سیل بوده است. پس از آن در سال 1964 این قانون بازنگری شده و موضوع برداشت آب به آن اضافه میشود. در مرحله سوم اصلاح قانون مدیریت رودخانه در ژاپن علاوه بر دو موضوع قبلی مساله حفاظت از محیط زیست نیز در سال 1997 به آن اضافه می گردد.
رودخانه ها به دو گروه اصلی در مدیریت رودخانه ها در ژاپن تقسیم میشوند:
رودخانه های گروه A : رودخانه های بسیار مهم و حائز اهمیت از لحاظ اقتصاد ملی هستند. این رودخانه ها شامل 109 رودخانه میشود که تقریبا 64% از سطح کشور ژاپن را پوشش داده است و توسط دولت مرکزی یعنی وزارت زمین، زیرساخت و گردشگری مدیریت میشوند.
رودخانه های گروه B : رودخانه هایی هستند که توسط استانداری های منطقه مدیریت میشوند. این رودخانه به تعداد 2707 دیگر رودخانه های ژاپن را در برنامه مدیریت رودخانه ها تشکیل میدهند.
ساتوشی کاواموریتا گفت : در برنامه مدیریت رودخانه ها در ژاپن مدیر رودخانه کسی است که بر بهره برداری از رودخانه نظارت دارد. در بحث سیلاب نقش مدیر رودخانه را میتوان در برنامه ریزی اقدامات مهندسی رودخانه، همچنین پیش بینی سیلاب و سیستم هشدار سیل و تهیه نقشه نقاط بحرانی و بازسازی بعد از خسارات سیل خلاصه کرد. در برداشت آب مدیر رودخانه 2 نقش اصلی را دارد که شامل اعطاء مجوزهای برداشت آب و اعطاء مجوزهای ساخت و ساز در حاشیه رودخانه است. در بخش محیط زیست هم مسئولیت مدیر رودخانه در حفاظت و توسعه محیط زیست، حفظ زیستگاه جانوران آبزی، کنترل کیفیت آب و همکاری و تعامل با مردم منطقه است.
کنترل و مدیریت سیل در ژاپن
در ادامه این نشست مساله چگونگی کنترل سیلاب و مدیریت سیل در رودخانه های ژاپن تشریح شد. کاواموریتا در اینباره گفت پیش از تدوین قانون رودخانه در ژاپن هیچ سیاست و دستورالعملی برای کنترل سیلاب در رودخانه ها وجود نداشت. رئیس هر منطقه با توجه به نگاه خود در مورد کنترل سیلاب اقدام میکرد. در بسیاری از موارد بدلیل عدم هماهنگی بین روسای مناطق و یا اختلافات بین آنها اقداماتی که برای کنترل سیل مانند ساخت خاکریزها در بالادست رودخانه انجام میشد، به نفع مردم پایین دست نبود و خسارات سیل را در پایین دست شدیدتر میکرد. در واقع اقدامات غیراصولی انجام شده در تشدید خسارات سیل در پایین دست رودخانه موثر بوده است.
برای جلوگیری از انی اقدامات غیر اصولی در مدیریت سیل در ژاپن، تصمیم گرفته شد که شروع ساخت و ساز سازه های ضد سیل از پایین دست رودخانه به سمت بالادست باشد.
در ژاپن 2 برنامه برای مهار سیلاب در قالب مدیریت رودخانه وجود دارد. اول سیاست اولیه در جهت بهبود رودخانه است. این موضوع در قالب برنامه بلندمدت مدیریت رودخانه بعنوان هدف نهایی مدیریت رودخانه تعریف شده است. در این بخش مباحث مختلف مهندسی رودخانه مورد بررسی قرار میگیرد. بحث دوم بهبود رودخانه است که روند اتمام بهسازی رودخانه برای مهار سیلاب در یک بازه زمانی 20 تا 30 سال هدف گذاری میشود.
برنامه کنترل سیلاب در ژاپن در قالب دو برنامه بلندمدت و کوتاه مدت تعریف میشود. با توجه به شکل رودخانه ها و شیب تند آنها در ژاپن، کارهای سازه ای برای مهار سیلاب از پایین رودخانه به سمت بالای رودخانه انجام میشود. در صورتیکه تمرکز فقط بر برنامه بلندمدت باشد، زمان زیادی طول میکشد تا مهندسی رودخانه از پایین دست به بالادست رودخانه برسد و مهار سیلاب در تمام مسیر رودخانه انجام شود. به همین دلیل ژاپنی ها دو برنامه بلندمدت و کوتاه مدت را همزمان در مساله کنترل سیل رودخانه ها دنبال میکنند. در ادامه این بحث چگونگی پیش بینی و کنترل سیلاب در مدیریت رودخانه در ژاپن در قالب گراف زیر نشان داده شد:
شکل- چگونگی پیش بینی و کنترل سیلاب در مدیریت رودخانه در ژاپن
ساتوشی کاواموریتا در توضیح این گراف گفت: در برنامه مدیریت و کنترل سیلاب ابتدا باید مشخص شود با چه نوع بارشی مواجه هستیم و این بارش باعث شکل گیری چه حجمی از سیلاب میشود. برای تشخیص نوع بارش به تاریخچه بارش ها مراجعه میکنیم و با توجه به سوابق بارش منطقه نوع بارش را پیش بینی میکنیم. برای پیش بینی سیل در رودخانه های دسته A طراحی ما برای سیلاب های 100 تا بیش از 200 ساله برنامه ریزی میشود. در رودخانه های دسته B پیش بینی سیلاب با دوره بازگشت 50 تا 100 سال انجام میشود.
برداشت آب در رودخانه های ژاپن
مسئول بخش آب در دفتر جایکا در ایران گفت: برداشت آب از رودخانه در ژاپن زیر نظر مدیر رودخانه است. مصارف در منطقه مشخص میشود سپس مدیر رودخانه مجوزهای برداشت را براساس درخواست ها و حجم آب رودخانه صادر میکند. این برداشت ها مربوط به کشاورزی، شربريال صنعت و نیروگاه های برقابی است. مجوزها عموما 10 تا 20 سال معتبر هستند و در صورت وقوع تخلف و اضافه برداشت، جریمه برای متخلفین در نظر گرفته میشود. در صدور مجوزها به نکته مهمی توجه میشود و آن این است که مجوزها براساس حجم آب بیش از زمان خشکسالی صادر میشود. یعنی اگر ظرفیت آب بیش از زمان خشکسالی باشد امکان صدور مجوز برداشت آب از رودخانه وجود دارد.
به گفته کاواموریتا سدهای ژاپن نقش اصلی در تنظیم جریان رودخانه را به عهده دارند. عملکرد سدها به نوسانات آبی در رودخانه پاسخ میدهد. چند نکته کلیدی در بحث توسعه منابع آب و سدسازی در ژاپن به قرار زیر وجود دارد:
- سازگاری بین برنامه های توسعه ملی و مدیریت منابع آب
- اقدامات قانونی در نظر گرفته شده مانند
- تعهدات مالی که مستقل از حساب های عمومی در ژاپن هستند- محل تامین مالی ساخت سدها در ژاپن از اوراق قرضه دولتی و وام بانک جهانی است.
تا سال 2021 در ژاپن 2733 سد ساخته شده است. در ژاپن ظرفیت ذخیره سدها بدلیل ساختار جغرافیایی و عدم امکان ساخت سد بزرگ زیاد نیست.
بخش دولتی در ژاپن در مدیریت رودخانه ها نقش هماهنگ کننده را به شرح زیر دارد:
هماهنگی کلی بین تمامی وزارتخانه در امور آب مربوط به وزارت زمین، زیرساخت و گردشگری با سایر وزارتخانه هاست. وزارت بهداشت مسئول تامین آب شرب، وزارت کشاورزی مسئول تامین آب مورد نیاز کشاورزی، وزارت اقتصاد و صنایع مسئول تامین آب برای صنعت و نیروگاه ها است و وزارت محیط زییست هم مسئول حقابه های محیط زیستی رودخانه هاست.
مدیریت محیط زیست رودخانه ها در ژاپن
بخش پایانی این نشست به موضوع مدیریت محیط زیست در رودخانه ها اختصاص داشت. ساتوشی کاواموریتا در ابتدای این مبحث گفت: در دوره ادو رودخانه ها قلب فرهنگ ژاپن بودند. در واقع زندگی مردم در هماهنگی کامل با رودخانه ها بود. اما بعد از این دوره، مهندسی رودخانه و کارهای سازه ای برای مهار سیلاب، رودخانه ها را در جعبه های بتنی شکل جا دادو منظور ساخت خاکریزهای بتنی در طول رودخانه است. الیته این بتنی شدن بستر رودخانه ها عموما در داخل شهرها صورت گرفته و با توجه به اینکه فضای زندگی بدلیل جغرافیای خاص زمین در ژاپن کم است، شهرها در کنار رودخانه ها شکل گرفته اند و به همین دلیل بیشتر طول رودخانه ها با ساخت سازه ها از حالت طبیعی خارج شده اند. در سال 1977 با بازنگری قانون رودخانه مساله حفاظت محیط زیست رودخانه به آن اضافه شد. براین اساس مدیر رودخانه وظیفه پایش رودخانه را از جنبه های مختلف آلودگی، آبزیان و جاندارن وابسته به آن را عهده دار شد. در قالب این قانون احیای رودخانه ها مورد توجه قرار گرفت. بدین شکل که با توجه به بتنی شدن بستر رودخانه ها در دوره گذشته که به منظور مهار سیلاب انجام شده بود، مدیر رودخانه ها موظف شدند تا در همین بستر فعلی امکان حیات آبزیان و رشد گیاهان آبزی را فراهم کنند.
نمونه ای از ایجاد محیط طبیعی در رودخانه با بستر بتنی در رودخانه ایگا در ژاپن
