شهره صدری – درگیری های مربوط به آب و بی ثباتی سیاسی در سراسر جهان در حال افزایش است. به نظر میرسد عواملی که چنین تعارضات و بی ثباتی را ایجاد می کنند عبارتند از: رشد جمعیت، توسعه اقتصادی، خشکسالی های شدید و طولانی، انتشار آلودگی، تغییرات آب و هوایی، تخریب مناظر طبیعی و توسعه زیرساخت های بالادستی (مانند سدها و طرح های انتقال آب)، ناکارآمد بودن استفاده در کشاورزی، مدیریت ضعیف منابع آب و ضعف نهادها.
بحران آب به ندرت به تنهایی علت درگیری و نزاع است، در حالیکه بحران آب میتواند به بی ثباتی کشور کمک کند.
شکل 1- روند بروز خشونت ها در ارتباط با منابع آب و سیستم های آب، سالهای 1930 تا 2018
همانطور که هیچ راننده ای به تنهایی باعث تصادف نمیشود، هیچ راه حل واحدی نیز ناامنی آب را از بین نخواهد برد. خوشبختانه برای حل موضوع خشونت ها در آب راه حل های بسیار خوبی در دسترس است. در گزارش جدید – پایان دادن به درگیری ها بر سر آب – تهیه شده توسط موسسه جهانی منابع و موسسه اقیانوس آرام ده ها استراتژی برای کاهش درگیری های مربوط به آب در چهار طیف گسترده شناسایی شده است:
- منابع طبیعی، علوم و رویکردهای مهندسی
- ابزارهای سیاسی و حقوقی
- ابزارهای اقتصادی و مالی
- استراتژی های سیاست و حاکمیت
در ادامه نمونه هایی از چگونگی عملکرد راه حل ها در هر چهار طیف گسترده نامبرده را بیان می کنیم.
- منابع طبیعی، رویکردهای مهندسی و علمی
محدودیت در دسترسی به منابع آب در بسیاری از نقاط جهان منجر به تمرکز بر بهبود راندمان استفاده از آب و از بین بردن مصارف بی رویه آب شده است. بعنوان مثال در عراق، تنها تقریبا یک سوم آب تصفیه شده شهری به مصرف کننده میرسد و 68 درصد آن از دسترس خارج میشود. یافتن نقاط تلفات آب در سیستم های شهری و کاهش تلفات از راه مهندسی برای عراق آسان تر از یافتن منابع جدید آب است.
این نوع پیشرفت ها در هر بخش از اقتصاد وجود دارد، مانند سرمایه گذاری در فن آوری های بهبود در آبیاری، پیشرفت در فرآیندهای صنعتی و سرمایه گذاری در زیرساخت ها و فناوری هایی که می توانند تلفات غذایی را قبل از مصرف کاهش دهد. سیستم های کارآمدتر لزوما منجر به کاهش مصرف آب نمی شوند زیرا از افزایش کارآیی ها اغلب در گسترش تولید استفاده میشود. به همین دلیل است که بهبود کارآیی باید با محدودیت های استفاده از آب، محدودیت در تقاضا و یا تغییر مسیر در تخصیص های آب در مناطق با توجه بسیاری همراه باشد.
- ابزارهای سیاسی و حقوقی
برخی از تنش ها در مورد آب به مشکلات اکولوژیکی مرتبط با عوامل انسانی ناشی از برداشت بیش از حد آب سطحی و زیرزمینی مربوط میشود. بعنوان مثال در ایران خشک شدن دریاچه ارومیه، باتلاق گاوخونی، باتلاق های هویزه در امتداد مرز ایران و عراق و تالاب های سیستان و هامون در شرق کشور هر یک به شکل دهی اعتراضات محلی به سیاست ها و تخصیص آب کمک کرده است. در هند و چین، در نتیجه برداشت بیش از حد آب و ترکیبی از عوامل اقلیمی و سایر عوامل، باعث شده تا بسیاری از دریاچه ها و رودخانه ها در حال خشک شدن باشند.
شکل 3- تنش پایه منابع آب در ایران
این برداشت بیش از حد آب باعث فروپاشی اکولوژیکی میشود که اعتراض ها را دامن میزند. بسیاری از کشورهای ثروتمند جهان این نوع ریسک ها را با اعمال مقررات در به حداقل رساندن نیازهای رودخانه کاهش میدهند که می تواند کاهش برداشت بیش از حد آب را متوقف سازد. جامعه بین الملل میتواند از طریق برنامه های مساعدت های فنی به کشورهای فقیرتر کمک کند تا مقررات خود را برای نیازهای رودخانه تعیین کنند.
- ابزارهای اقتصادی و مالی
قیمت آب به ندرت هزینه واقعی تامین آن را منعکس می کند. افزایش قیمت ها برای منعکس کردن هزینه کامل خدمات میتواند ضمن تامین اعتبار قابل اعتماد برای بهبود و گسترش زیرساخت های آب، به پرداخت هزینه های فعلی عملیات و نگهداری زیرساختها نیز کمک کند. ساختارهای قیمت گذاری همچنین باید از طریق تعرفه ها، یارانه ها و برنامه های شبکه ایمنی، از دسترسی به آب سالم و بهداشتی و سیتم تصفیه فاضلاب برای جوامع فقیر و محروم حمایت کند. بطور کلی، قیمت گذاری آب باید منعکس کننده ارزش های اجتماعی بهره روی (ارزش های اقتصادی)، فراگیر بودن (ارزشهای اجتماعی)، و پایداری (ارزش های زیست محیطی) باشد.
- استراتژی سیاست و حاکمیت
مشارکت گسترده کاربران، جوامع و سایر ذینفعان در مدیریت منابع آب برای تصمیم گیری آگاهانه و قانونی لازم است. ما اکنون بیش از هر زمان دیگری به چنین تعاملی نیاز داریم. زیرا تغییرات آب و هوا و افزایش تقاضا برای منابع طبیعی باعث میشود افراد بیشتری برای تامین منابع محدود آب به رقابت بپردازند. طرح احیا و بازسازی در دلتای تانای کنیا نمونه ای از تعامل موفق با سهامداران را نشان میدهد. تنش بین دامداران و کشاورزان محلی بدلیل کمبود منابع آب و زمین بطور گسترده ای در سال 2012 رخ داد و باعث شد تا در درگیری 286 نفر از جوامع محلی جان خود را از دست بدهند. با احیای جوامع برای مشارکت در تصمیم گیری در مورد استفاده از زمین، طرح احیا و بازسازی به بیش از 100 روستا کمک کرد تا منابع طبیعی را بازیابی و مدیریت بهتری کند و تنش های محلی را کاهش دهند.
موانع اجرای راه حل ها باید برطرف شود
در اوایل سال جاری، مشارکت آب، صلح و امنیت، برنده جایزه صلح لوکزامبورگ 2020 به اقدام برجسته برای صلح زیست محیطی اعطا شد. این جایزه نشانه ای از ارزش نهادن به شناسایی و رسیدگی به نزاع های مربوط به آب در اسرع وقت است. در حالیکه ما معمولا می توانیم راه حل هایی را برای چالش های امنیتی در زمینه آب و امنیت شناسایی کنیم، اما به دلایلی اجرای آنها اغلب دشوار است. این دلالیل از جمله: مبادلات سیاسی و اقتصادی ذاتی راه حل های پیشنهادی، مشکلات مرتبط با اقدامات جمعی مانند مسئله “سواران رایگان” که خدمات بدون پرداخت هزینه، منابع مالی کمیاب و یا ظرفیت فنی، موانع اجتماعی و یا فرهنگی و فساد گستره و ریشه دار استفاده می کنند. با اراده سیاسی کافی میتوان این موانع را پشت سر گذاشت. برای درک بهتر چگونگی ایجاد این اراده سیاسی و اجرای راه حل های لازم، تحقیقات بیشتری لازم است.
در این میان، ما باید ذینفعان کلیدی بین المللی، ملی و محلی را هدف قرار دهیم و موارد سیاسی را برای اجرای راه حل های ضروری آب اما دشوار از لحاظ چالش های امنیتی انجام دهیم. در غیر این صورت، به احتمال زیاد شاهد افزایش تعداد درگیری های مربوط به آب و کمبود آب و جابجایی سیل گونه جمعیت و ایالت های شکست خورده خواهیم بود.
راه حل هایی حتی برای مشکل ترین مسائل آب وجود دارد. اکنون برای اجرای آنها به اراده سیاسی قابل توجه، اقدام جمعی و مدیری موفق در مبادلات و منافع شخصی نیاز داریم.
نوشته: Charles Iceland
