شهره صدری – مجموعه وبینارهایی با موضوع مدیریت یکپارچه منابع آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و ارائه تجارب مشابه کشور آمریکا به میزبانی کرسی یونسکو در زمینه مدیریت آب و محیط زیست برای شهرهای پایدار در دانشگاه صنعتی شریف و به همت دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه در پنج روز طی ماه های پایانی سالجاری در حال برگزاری است.
در اولین جلسه این مجموعه وبینارها، دکتر علیرضا تقوی، مدیر ارشد ملی در حوزه مدیریت آب در آمریکا، ارائه ای در خصوص برنامه های مدیریت یکپارچه منابع آب و پایداری آب زیرزمینی در آمریکا با نگاهی به تجربه کالیفرنیا داشت.
دکتر تقوی در ابتدا، ضمن ارائه خلاصه ای از وضعیت جغرافیایی در ایالت کالیفرنیا به توصیف تقسیم بندی زیرحوضه های هیدرولوژی در این ایالت پرداخت. نکته مهم در خصوص وضعیت منابع آب در کالیفرنیا، ازدیاد جمعیت در سالهای اخیر و استفاده از منابع آب برای مصارف کشاورزی بوده است. کالیفرنیا با بارش متوسط 457 میلیمتر در سال، دارای بیشترین میزان بارش در شمال این ایالت بوده و این درحالی است که جمعیت در جنوب ایالت با کمترین میزان بارش متمرکز شده است.
سازمان آب کالیفرنیا بیش از پنج دهه است که این ایالت را به ده حوضه تقسیم کرده است. بیشتر برنامه ریزی های منابع آب برای این ده منطقه یا حوضه تعریف شده است. به اعتقاد دکتر تقوی، معضلات منابع آبی در کالیفرنیا بسیار شبیه ایران است. این مشکلات بطور عمده به 3 دسته تقسیم میشود: مصارف آب برای کشاورزی، مصرف آب شهری و سهم محیط زیست .
کالیفرنیا در بیش از یک قرن اخیر همواره با مشکلات عدیده و نزاع های مختلفی در خصوص منابع آب مواجه بوده است. مهمترین این مسائل مربوط میشود به اینکه اولا کم آبی چقدر است؟ خصوصا در جنوب کالیفرنیا که بدلیل جمعیت بالا مناطق پرمصرف را تشکیل میدهد. دوم مساله زمان بندی کم آبی چه از لحاظ فصلی و چه از لحاظ خشکسالی های طولانی مدتی است که در کالیفرنیا رخ داده است. به گفته دکتر تقوی در حال حاضر کالیفرنیا سال هفتم و یا هشتم خشکسالی را طی می کند و علیرغم بارندگی های بسیار زیاد دو سال پیش در این ایالت، هنوز نزدیک به یک دهه است که در خشکسالی دراز مدت خصوصا در ارتباط با وضعیت مخازن آبهای زیرزمینی به سر میبرد. نزاع بر سر آب در کالیفرنیا عمدتا بر سر این است که آب به چه مصرفی برسد و اینکه چه قشری از منابع آب استفاده کند و این آب به چه قیمتی به گروه های مصارف مختلف ارائه شود. در کنار همه مشکلات آب در کالیفرنیا علاوه بر رشد جمعیت، مساله فرسودگی زیرساخت های توزیع آب و همچنین سازه های آبی یک موضوع جدی است. این در حالی است که یافتن منابع آب جدید و همچنین بالا بردن راندمان مصرف منابع آب موجود نیز از دغدغه های جدی مدیریتی در این ایالت است. دکتر تقوی تاکید کرد در حال حاضر سعی میشود تا چگونگی مقابله با خشکسالی و شرایط تغییر اقلیم در تمامی برنامه ریزی های کالیفرنیا لحاظ گردد.
بیشترین تخصیص منابع آب در کالیفرنیا در اواسط قرن بیستم مربوط به بخش کشاورزی با بیش از 50 درصد سهم بوده است . با تصویب قوانین جدید آب در اوایل دهه 60 و 70 میلادی، تخصیص منابع آب به بخش محیط زیست و شهری افزایش یافت. بطوری که سهم تخصیص منابع آب به محیط زیست به 50 درصد رسید و سهم کشاورزی به 39 درصد کاهش یافت. البته با افزایش راندمان مصرف آب در بخش کشاورزی و شهری، کاهش تخصیص منابع آب در این دو بخش تا حدی جبران گردیده است. ولی در آینده با ادامه روند ازدیاد جمعیت و به تبع آن افزایش مصرف آب، و همچنین محدودیت منابع آب در دسترس مشکلات ادامه خواهد داشت.
در سالهای نرمال و عادی بطور متوسط بیش از 65 درصد مصارف آب در کالیفرنیا از آبهای سطحی تامین میشود و تنها 30 درصد از مصارف را منابع آب زیرزمینی تامین می کند. این در حالی است که در دوره خشکسالی در یک دهه اخیر، بیشترین مصارف آب در کالیفرنیا از منابع آب زیرزمینی با 60 تا 65 درصد تامین شده است. این نشان دهنده این است که از حدود سالهای 2000 تا 2005، افت آبهای زیرزمینی مخصوصا در مناطق مرکزی این ایالت بسیار زیاد بوده و صدمات بسیاری را ازلحاظ کمی و کیفی به منابع آب زیرزمینی وارد آورده است.
از حدود یک قرن گذشته برای تامین نیاز آبی، برای کنترل و ذخیره آبهای سطحی و زیرزمینی و همچنین برای انتقال آب از شمال به جنوب کالیفرنیا حجم قابل توجهی از تاسیاست آبهای سطحی ساخته شده است. این تاسیسات در سال حدود 49 کیلومتر مکعب آب سطحی را مدیریت کرده که عمدتا برای انتقال آب از شمال به جنوب کالیفرنیا کاربرد دارد. در این ایالت نزدیک به هزار سد با ظرفیت های مختلف مخازن وجود دارد که از این تعداد، حدود 50 سد اصلی هستند که حدود 20 سد متعلق به دولت فدرال بوده و 30 سد دیگر توسط بخش خصوصی و یا منابع مالی ایالت کالیفرنیا ساخته شده اند.
به گفته دکتر تقوی، در رابطه با منابع آب در کالیفرنیا دو سازمان نقش اصلی را دارند. یکی آژانس منابع طبیعی است که سازمان آب کالیفرنیا زیر مجموعه این آژانس است و دیگری آژانس محیط زیست کالیفرنیاست که در رابطه با مسائل هوا و آب فعالیت دارد. ولی بیشتر امور مربوط به مدیریت منابع آب در سازمان آب این ایالت متمرکز شده است.
بدلیل ناپایدار بودن برنامه ریزی ها در خصوص منابع آب و ناپایداری توسعه طی یک قرن و نیم گذشته در کالیفرنیا، مشکلات بسیاری در خصوص کیفیت آب، افت سطح سفره و استفاده بی رویه از آبهای زیرزمینی، مسائل زیست محیطی بوجود آمد . از اینرو از سال 2002 کالیفرنیا تصمیم جدیدی برای نحوه مدیریت منابع آب گرفت. از این سال برنامه ریزی و مدیریت یکپارچه در کالیفرنیا شروع شد. در گذشته برنامه ریزی ها در بخش های مختلف مرتبط با منابع آب بطور مستقل انجام میگرفت و یکپارچگی در این برنامه ریزی ها در اهداف و پیاده سازی برنامه ها وجود نداشت. تا اینکه در سال 2002 ، دولت کالیفرنیا تصمیم گرفت برای شناسایی راهکارهای مدیریت در خصوص منابع آب و همچنین تقویت همکاری و همیاری در راه حل های منطقه ای، مدیریت یکپارچه منابع آب را اجرا کند. یکی از اهداف مهم این برنامه، یافتن راه حل های منطقه ای و کاهش تنش های درونی و بین منطقه ای بود.
نگاه برنامه ریزی یکپارجه منابع آب در کالیفرنیا به زمینه های مختلفی بوده است که از آن جمله میتوان به جغرافیا، اکوسیستم و محیط زیست، آبهای سطحی و زیرزمینی، کیفیت آب، استفاده از تکنولوژی در ساخت و ساز سازه های آبی و همچنین مسائل اجتماعی و اقتصادی، سازمان دهی و مدیریت ها اشاره کرد. مشکلات زیادی در این برنامه ریزی در خصوص رشد جمعیت، سیلاب، استفاده بی رویه آبهای زیرزمینی و غیره وجود داشت که رسیدگی به همه این مسائل در سطح ایالت و منطقه ای انجام میگرفت. دکتر تقوی در اینجا تاکید می کند که شاید مهمترین قسمت برنامه ریزی یکپارچه چگونگی همطراز و همگام کردن برنامه های ایالتی و منطقه ای باشد.
مهترین قسمت برنامه ریزی یکپارجه منابع آب در کالیفرنیا به چشم انداز در بهداشت عمومی، کیفیت آب، بازدهی اقتصادی و زیست محیطی مربوط میشود. پایداری آب از لحاظ کیفیت آب و در نظر گرفتن مسائل زیست محیطی، و همچنین قابل اطمینان بودن منبع آب در این برنامه بسیار مهم بوده است.
قانون آب در سال 2002، مناطق ده گانه تقسیم بندی شده کالیفرنیا را موظف کرد که در هر حوضه آبریز یک سازماندهی خاصی را با همکاری مشترک همه سازمان ها و نهادها، تشکلهای مردم نهاد (ان جی او ها) انجام دهند تا برنامه ریزی به شکلی طراحی شود تا در نهایت با جمع بندی همه برنامه های مناطق به برنامه ریزی در سطح کل ایالت دست پیدا کنند. مولفه های اصلی همکاری بین این مناطق ده گانه شامل منابع آب، مصارف آب، کیفیت آب، مسائل اقتصادی و اجتماعی و نحوه همکاری با دولت بوده است. براساس تعامل و تعادلی که بین سازمان ها و اشخاص مختلف در هر منطقه شکل گرفته، سازماندهی خاصی ایجاد شده که نه تنها این گروه کنترل منابع آب را در دست دارند، بلکه کنترل کیفیت و مصارف را نیز در دست داشته و می توانند بهترین برنامه ریزی را برای منابع آب ترسیم کنند. مسلما در سطح ایالت نظارت کامل بر علملکرد این سازمان ها وجود داشته تا در صورت بروز نزاع، ایالت بتواند مشکل را حل کند.
دکتر تقوی در ادامه ارائه خود به این موضوع اشاره کردند که این ادغام برنامه ریزی در سطح منطقه ای و ایالتی به چه پیش زمینه فکری نیاز داشته است. به گفته ایشان، طی 20 تا 25 سال گذشته به این که چه کاری باید کرد؟ از لحاظ عملیاتی و اجرایی بسیار فکر شده است. از لحاظ استراتژیک هر منطقه روی این موضوع که چه کارهایی می توانند انجام دهند نیز بسیار کار کرده است. از لحاظ مسائل هنجاری، فرهنگی و شاید سیاسی هر منطقه ای بر روی این که چه کاری باید انجام شود بسیار تلاش کرده است. در این راستا مناطق مختلف توانستند یک دورنمای 20 ساله و در خیلی از مناطق 50 ساله را برای اینکه استفاده از منابع آب به چه صورتی باشد، تهیه کنند.
در تدوین برنامه یکپارچه مدیریت منابع آب، سازماندهی گروه ها بدلیل تعداد بالای آنها بسیار مشکل بود. این گروه ها در مصارف و مدیریت منابع آب در سطوح مختلف و هم در بخشهای مختلف خصوصی و دولتی و تشکل های مردم نهاد دخیل بودند. به همین دلیل دولت 4 تا 5 سال به این گروه ها در هر منطقه حوضه آبریز فرصت داد تا به یکدیگر نزدیک شده و بتوانند برنامه ریزی کنند.
در این برنامه ریزی یکپارچه، در رابطه با مدیریت استراتژیک آبها این سوال مطرح بود که چه مدیریتی باید انجام شود و چه اهدافی باید در نظر گرفته شود. اهداف باید از لحاظ کاهش مصارف و بهتر کردن استفاده از آبها مشخص میشد. اینکه چه پروژه های باید از لحاظ کم کردن مصرف آب، مدیریت منابع و همچنین استفاده از منابع آب تعریف شود. در ارتباط با توزیع آب از مناطقی که آب بیشتر است به مناطقی که مصرف بیشتر است برنامه ها و پروژه های زیادی برای انتقال آب در داخل منطقه و یا انتقال آب در سطح ایالت تعریف شد. این پروژه ها در سطح ایالت طرح میشد تا در مورد مالکیت آن، منطقه ای بودن یا ایالتی بودن آن، ساختار بودجه بندی و ساخت و سازها تصمیم گیری شود. علاوه بر این، در خصوص افزایش دسترسی به منابع آب، از طریق استفاده از آبهای ساحلی و شور، شیرین سازی آبها و باروری ابرها، استفاده از پساب های شهری برای مصارف کشاورزی در این برنامه مدیریت یکپارچه منابع آب بسیار کار شده است.
دکتر تقوی در انتهای ارائه خود به موضوع پایداری آبهای زیرزمینی پرداختند. استفاده بی رویه از آبهای زیرزمینی مشکلات عدیده ای را در کالیفرنیا بوحود آورده است. در دو دهه گذشته این ایالت با افت آب زیرزمینی بیش از 1.7 کیلومتر مکعب در سال مواجه بوده است. پنج سال پیش یعنی در سال 2015، کالیفرنیا قوانینی را در خصوص آبهای زیرزمینی تصویب کرد. طبق این قانون به هر یک از مناطق ده گانه کالیفرنیا 20 سال فرصت داده شد تا بر روی شش موضوع کلیدی زیر در خصوص پایداری آبهای زیرزمینی کار کنند:
- کاهش سطح آبهای زیرزمینی
- کاهش ذخیره آب زیرزمینی
- افت کیفیت منابع آب زیرزمینی
- نفوذ آب دریا
- فرونشست زمین
- آسیب هایی که به آبهای سطحی وارد میشود
در ادامه دکتر تقوی به برخی از سوالات مطرح شده پاسخ دادند که نمونه ای از سوالات مطرح شده در ادامه گزارش خبری ارائه می گردد.
سوال: هدف گذاری 20 ساله برای کالیفرنیا برای پایدار کردن آبخوان است یا برای بازگشت به تراز گذشته؟
پاسخ: حدود پنج سال برنامه ریزی برای مناطق ده گانه طول کشید که دستیابی به این هدف را تعریف کنند؟ مناطق مختلف کالیفرنیا در بررسی های خود در خصوص منابع آب زیرزمینی متوجه شدند که بسیاری از نواحی در فلات مرکزی کالیفرنیا با افت شدید آبهای زیرزمینی روبروست. این افت سطح سفره در دو دهه گذشته رخ داده و به نحوی است که امکان برگشت پذیری ندارد. اگر در برنامه پایداری آبهای زیرزمینی هدف را بازگشت به سطح سفره پیش از برداشت از این منابع تعیین می کردند، هم امکان پذیر نبود و هم از لحاظ اقتصادی بسیار متضرر میشدند. لذا در هدف خود، به این بسنده کردند که تراز آب زیرزمینی را مطابق با سطح سفره در تاریخ اول ژانویه 2015 تعیین کنند. یعنی سازمان های منطقه ای باید طوری برنامه ریزی کنند که به تراز سطخ سفره در اول ژانویه 2015 برگردند.
سوال: در 10 سال خشکسالی اخیر کالیفرنیا آیا تخصیص منابع آب برای بخشهای مختلف مانند کشاورزی، محیط زیست و غیره جابجا میشود؟
پاسخ: بستگی به هر منطقه دارد. یعنی مناطق در برنامه ریزی های خود خشکسالی را نیز در نظر می گیرند. هر منطقه دورنمای هدف خود را برای 20 سال و یا 50 سال برنامه ریزی می کند. اگر منطقه ای با خشکسالی 10 ساله مواجه باشد برای اینکه مشکلات مصرف ایجاد نشود، تعیین می کنند چقدر باید از آب زیرزمینی نسبت به آب سطحی استفاده کنند و چقدر میتوانند از سهمیه محیط زیست در این دوره استفاده کنند. البته این برداشت از سهمیه محیط زیست را در آینده جبران خواهند کرد. ولی رویکرد برداشت از سهمیه محیط زیست این است که این برداشت تا چه حد و به چه شکلی باشد که به محیط زیست لطمه نخورد . در واقع باید حد آستانه تحمل محیط زیست و انعطاف پذیری محیط زیست برای برداشت سهم آن مشخص باشد.
سوال: چگونه آب سطحی و زیرزمینی را به صورت تلفیقی استفاده می کنند و چه میزان باید باشد؟
در خصوصو تلفیق آبهای زیرزمینی و سطحی سالهای سال کار شده ولی این موضوع در حال حاضر بدلیل خشکسالی با حساسیت بیشتری دنبال میشود. استفاده از آبهای زیرزمینی در سالهای خشکسالی و چگونگی جایگزین آنها در سالهای ترسالی موضوع مهمی است که در برنامه ریزی های کالیفرنیا به آن پرداخته میشود. این موضوع چه در طول سال و چه در سالهای متمادی بین ترسالی و خشکسالی برنامه ریزی میشود. در بیلان آبی بررسی میشود که به چه شکلی آب زیرزمینی استفاده شود و در ترسالی چه مقدار آب سطحی جایگزین شود تا این برداشت متعادل شود.
سوال: آیا انتقال آب بین حوضه ای در کالیفرنیا وجود دارد؟
پاسخ: انتقال آب بین حوضه ای بسیاری در ایالت انجام میگرد. هم در سطح ایالتی که با تاسیسات عریض و طویل و کانال کشی 50 تا 60 سال پیش انجام شده بود. و دیگر انتقال بین حوضه ای یعنی در بین مناطق دهگانه هم در داخل ایالت انجام میشود. برخی از که مناطق آب بیشتری دارند می توانند آب را به مناطق با کمبود آب منتقل کنند. این اتتقال آب ها در بسیاری موارد از لحاظ اقتصادی توجیه میشود، چون بسیاری از آبهای کالیفرنیا مالکیت خصوصی دارد، اگر انتقال آب انجام میشود درآمد زایی در پی دارد.
سوال: مکانیسم های رفع تعارض در منطقه به چه شکلی است؟ چه بین بخشی چه درون بخشی .
پاسخ: در چارچوب آژانس محیط زیست آمریکا یک هیات مدیره ای تعریف شده به نام هیات کنترل منابع آب ایالتی. این هیات سالهاست که با شاخه های مختلفی در هر حوضه آبریز شعبه ای داشته و فعالیت می کند. این هیات مسئولیت کنترل مسائل سیاسی، اجتماعی و حقابه ای و همچنین کیفیت آب را به عهده دارد. این سازمان در صورت بروز اختلاف و نزاع بین سازمان ها در هر حوضه، اقدام به رفع و رجوع اختلاف کرده و در صورتیکه اختلاف در سطح منطقه و حوضه حل نشود، در سطح ایالتی برطرف میشود.
کار خوبی بود. تشکر.