شهره صدری – سیستم های مختلف زیست محیطی بهم پیوسته هستند، علاوه بر بهم پیوستگی این سیستم ها، تاثیرگذاری بر این سیستم ها بسیار گسترده است. روش انعطاف پذیری، مسیرهای سازگاری و تحول برای طراحی، اجرا و ارزیابی مداخلات برای دستیابی به اهداف پایداری در زمینه های تصمیم گیری بسیار نامشخص و به سرعت در حال تغییر است.
وبینار ” کاربست روش تاب آوری، مسیرهای سازگاری و رویکرد تحول (RAPTA) در طراحی مداخله برای توسعه پایدار” روز جمعه یازدهم مهرماه توسط انجمن حمایت زمین در قالب شبکه تخصصی تاب آوری و مدیریت پایدار سرزمین برگزار شد. در این وبینار دکتر Yiheyis Taddele Maru محقق ارشد تحقیقات زیست محیطی و اجتماعی از سازمان تحقیقات علمی و صنایع مشترک المنافع (CSIRO) در کانبرا استرالیا ارائه ای در خصوص اقدامات لازم برای مداخله در توسعه پایدار داشت.
دکتر مارو ارائه خود را با توضیحاتی در خصوص مفهوم راپتا شروع کرد. بطور کلی روش انعطاف پذیری، مسیرهای سازگاری و تحول (راپتا) برای طراحی، اجرا و ارزیابی مداخلات برای دستیابی به اهداف پایداری در زمینه های تصمیم گیری بسیار نامشخص و به سرعت در حال تغییر است. سیستم های مختلف زیست محیطی بهم پیوسته هستند، علاوه بر بهم پیوستگی این سیستم ها، تاثیرگذاری بر این سیستم ها بسیار گسترده است. مثل فقر و یا تخریب سرزمین که تاثیرات بسیاری بر سیستم ها دارند.
دکتر مارو در ای نوبینار توضیح داد که هدف از راپتا دستیابی به تعیین چگونگی انجام مداخلات کلیدی در یک سیستم، با مفاهیم انعطاف پذیری، سازگاری و تحول است که به منظور حرکت به سمت اهداف توسعه پایدار انجام می گیرد. با توجه به پیچیدگی سیستم ها باید انتظار داشت که سیستم های پیچیده با مشکلات پیچیده، راه حل ساده ندارند.
در موضوع راپتا باید سیستم ها را طوری بشناسیم که قادر به شناسایی مشکلات آنها بوده و بررسی کنیم چطور این سیستم ها میتوانند تبدیل به سیستم هایی تاب آور شوند. ما در حال حاضر با طیف گسترده ای از شوک ها مواجه هستیم. تغییر اقلیم، نابرابری، مسائل سیاسی، همه گیری بیماری کرونا، بحث های اجتماعی و غیره که همه بر سیستم ها تاثیر می گذارند و حتی میتوانند بر سیستم های تاب آور نیز تاثیر بگذارند و آنها را از حالت تاب آوری خارج کنند.
مارو عنوان کرد با شکل گیری راپتا سیستم جدیدی پیش روی سیاست مداران و تصمیم گیرندگان قرار می گیرد. همواره برای دستیابی به توسعه پایدار یک سری مداخلات در سیستم ها شکل گرفته است که غالبا تبعات این مداخلات از پیش تعیین شده نبود. راپتا کمک کرده که نگاه به این توسعه دقیق تر شود. در واقع رپتا، رویکرد ها و ابزارهایی را برای سیاست مداران ایجاد کرد تا مداخلات در سیستم ها موثرتر، کارآمدتر و به جنبه های اجتماعی نزدیک تر باشد؛ و نوعی از تغییر رفتار را برای سیاست گذاران و فعالین توسعه پایدار ایجاد کرد.
راپتا ابزاری است که کمک می کند اقداماتی که برای دستیابی به اهداف 17 گانه توسعه پایدار انجام میشود، موثرتر باشد. این ابزارها از طریق تاب آوری، سازگاری و تحول در جامعه و سیستم انجام میشود.
مولفه های مهم در طراحی رپتا شامل سه مولفه اصلی زیر است:
- مردم، گفتگو، ارزش ها، چشم انداز
- تجزیه و تحلیل سیستم
- گزینه و مسیرهای عمل: شناسایی گزینه های مداخله و مرتب سازی آنها از لحاظ زمان اجرا و هزینه های کمی و کیفی
دکتر مارو در ادامه ارائه خود به این نکته اشاره کرد که مردم بسیار مهم هستند. مردم باید در جریان امور از نقطه شروع قرار گیرند. این نشان میدهد که روند اجرای پروژه مورد پذیرش مردم قرار دارد یا خیر. گفتگو با مردم نشان میدهد که چه مشکلات، فرصت ها و تهدیداتی در منطقه وجود دارد. چه کسانی مسئول هستند و چه کسانی نقش بیشتری دارند. کار با مردم در طراحی پروژه رپتا مانند سایر فعالیت های تسهیل گری در پروژه ها و طرح های مبتنی بر مردم و محیط زیست، از یک سری ابزارها با تکیه بر ترسیم نقش دست اندکاران و بهره برداران استفاده می کند تا بتواند آینده پروژه را ترسیم کند.
تجزیه و تحلیل سیستم: برای تجزیه و تحلیل سیستم لازم است که ابتدا سیستم شناخته شود. دکتر مارو در خصوص تجزیه و تحلیل سیستم توضیح داد که وقتی وارد منطقه ای برای اجرای طرح می شوید، ابتدا موقعیت جغرافیایی را در نظر گرفته و عوامل تاثیرگذار و تاثیر پذیر را شناسایی کنید. شناسایی برخی از این عوامل کارهای علمی است که قبلا انجام شده و برخی کارهایی که میتوانید در بازدیدهای میدانی دست پیدا کنید. شما باید آستانه ها را بشناسید، یعنی از چه آستانه ای به بعد تالاب دیگر احیا نمیشود و یا مرتع دیگر کارآیی خود را از دست خواهد داد. شناخت این آستانه ها در تحلیل سیستم خیلی مهم است. شما باید ورودی و خروجی ها بشناسید و چرخه های تاثیرگذاری بر سیستم را ترسیم کنید .
در واقع، باید وارد سیستم شویم و در سیستم با مردم صحبت کنیم. ببینیم آیا سیستم تاب آور است یا خیر؟ تاب آوری در موضوع خاصی و یا در کل؟ مثلا اگر در مورد تالاب صحبت میشود آیا این تالاب نسبت به آفات و خشکسالی تاب آور است؟ یا مردم میخواهند این سیستم در هر شرایطی تاب آور باقی بماند؟ یا اگر در مورد مرتع کار می کنید آیا این مرتع نسبت به خشکسالی دام تاب آور است یا اگر خشکسالی رخ دهد دام هم در عرصه وجود دارد و تحت تاثیر قرار می گیرد؟ خواست مردم این است که تاب آوری در برابر این شوک ها و متغیرها وجود داشته باشد.
در واقع مردم تعیین کننده چشم اندازی هستند که می خواهند. به مردم گوش کنید که چه مواردی را برای تاب آوری در سیستم می خواهند. در این مرحله وقتی با مردم صحبت می کنید یک سری نقطه نظرات ارائه میدهند، در کنار این وقتی با مسئولین و دست اندرکاران صحبت می کنید آنها یک سری اقدامات خود را که در حال انجام است، معرفی میکنند. شما باید ارزیابی کنید آیا اقداماتی که دست اندرکاران در حال انجام هستند با هدف و چشم انداز مردم سازگاری دارد یا خیر؟
برنامه ریزی برای انعطاف پذیری در سیستم از سه طریق زیر انجام میشود:
- اگر سیستم در شرایط خوبی حاکم است و با کارشناسی و صحبت با مردم و دست اندرکاران به این نتیجه رسیدید که با همین اقدامات فعلی همین وضعیت حفظ شود، در همین وضعیت بمیاند.
- اما گر برداشت های شما، کارشناسان و مردم و دست اندرکاران این است که این شیوه نیاز به اصلاح دارد، می توانید دست به اصلاح بزنید
- حال اگر سیاست ها و اقداماتی که انجام میشود تاب آور نیست و در آینده ممکن است سیستم از بین برود. پس نیاز به تحول و تغییرات اساسی وجود دارد.
دکتر مارو ادامه داد: وقتی از چشم انداز صحبت میکنیم هدف مان این است که به یک سری از اقدامات قابل اجرا دست پیدا کنیم. بعد باید بررسی کنیم کدامیک از این اقدامات علاوه بر آنکه خسارات کمتری بر محیط و سیستم وارد می کنند، به تاب آوری و سازگاری هم کمک می کنند.
در هر سیستمی باید توجه داشته باشید که سیستم ها دارای پیچیدگی های خود هستند، شوک ها و تهدیداتی که قبلا نامبرده شد، در راه حل ها و اقدامات باید به مجموعه ای از اقدامات برای دستیابی به تاب آوری دقت کنید. بطور مثال در موضوع معیشت جایگزین پایدار برای یک جامعه محلی در سیستم تنها به یک معیشت جایگزین اکتفا نکرده و مجموعه ای از فعالیت ها را در گروه های مختلف جامعه شکل دهید.
وقتی به تاب آوری اجتماعی جامعه اشاره میکنیم، باید سیستم اجتماعی اکولوژیک منطقه را شناسایی کنیم. این سیستم اکولوژیک اجتماعی باید در برابر شوک ها و تغییرات آینده قادر باشد خود را پایدار نگه دارد. برای دستیابی به این پایداری نیاز به یک سری ظرفیت ها داریم:
ظرفیت جذب یعنی سیستم خود در حال تاب آوری است و باید این یسستم را در همین حال نگه داریم.
ظرفیت انطباق برای زمانی که سیستم نیاز به اصلاحاتی دارد تا مقداری ناتاب آوری خود را اصلاح کند
ظرفیت ایجاد تحول که در این بخش سیستم اصلا تاب آور نیست و برای دستیابی به تاب آوری نیاز به تغییر و تحول دارد.
در ادامه وبینار دکتر مارو به پروژه امنیت غذایی در اتیوپی در قالب رپتا اشاره کرده و توضیحاتی در مورد آن ارائه دادند.
در خاتمه جمع بندی از اقدامات لازم برای مداخله در توسعه پایدار را در قالب رپتا به ترتیب زیر ارائه گردید:
- شروع با درک سیستم همراه با شناخت کلیه عوامل تاثیرگذار و تاثیر پذیر به همراه شناخت کامل جامعه
- تمام این موضوعات باید شفاف برای کلیه دست اندرکاران ترسیم شود و مشخص شود کدام نیازها را میتوان حفظ کرد و کدام نیازها باید تغییر کند در جهت دستیابی به اهداف توسعه پایدار
- از انعطاف پذیری، سازگاری و تحول به عنوان ابزاری برای شناخت این تغییرات استفاده کنید
- آنچه که باید تغییر کند فقط آن چیزی نیست که فقط در خارج از سیستم مورد توجه وجود دارد- خود را داخل سیستم قرار دهید
- نیاز به مشارکت و ترسیم همکاری بین دست اندرکاران
