الگوی جامعه محور در مدیریت پایدار

شهره صدری – وبینار ” الگوی جامعه محور در مدیریت پایدار” روز جمعه هفتم شهریور ماه توسط انجمن حمایت زمین در قالب شبکه تخصصی تاب آوری و مدیریت پایدار سرزمین برگزار شد. در این وبینار دکتر Jitendra Sinha بنیانگذار و مدیر موسسه ابتکار کشاورزی پایدار از کشور هندوستان ارائه ای در خصوص مدل جامعه محور در مدیریت پایدار منابع طبیعی داشت.

دکتر Sinha به مدت پنج سال نیز مشاوره ارشد پروژه منارید در ایران بود و با سازمان جنگل ها همکاری داشته است. مدیر موسسه ابتکار کشاورزی پایدار در شروع ارائه خود ضمن اشاره به وضعیت ایران از لحاظ جغرافیایی به این موضوع پرداختند که برنامه ششم توسعه ایران براساس سه مولفه زیر تهیه شده است که در این ارائه به مولفه اقتصاد تاب آور می پردازیم.

1. توسعه اقتصاد تاب آور
2. رشد در علم و فناوری
3. توسعه رقابت های فن آوری

موضوع فعلی این است که چطور میتوان با مدل های جامعه محور به توسعه اقتصاد تاب آور دست یافت. باید توجه داشت که در سیستم یا مدل جامعه محور، جامعه یا مردم محلی سنگ بنای اصلی طرح و فعالیت هستند. در واقع هر طرح و رویکردی وابسته به مردم است. در این مدل ها مردم توانمند میشوند تا تصمیم بگیرند که کارها را خودشان در جامعه محلی خود انجام دهند.

مدل جامعه محور پنج ویژگی دارد:

1.   شورای محلی: این شورای محلی متشکل از اعضای جامعه محلی است که به نحوی موتور ابتکار را در جامعه به جریان می اندازد. در زمان کار در مدل جامعه محور یکی از چالش ها این است که چطور میتوان جامعه را به فعالیت واداشت.
2. مسئولیت تدوین و طراحی و اجرای پروژه ها با کیست؟ باید یک نهاد اجتماع محور در محل ایجاد شود یا اگر از قبل چنین اجتماعی در جامعه هدف وجود دارد برای همکاری مورد توجه قرار گیرد. در برخی از پروژه ها زمان مراجعه به جامعه کسی مسئولیت قبول نمیکرد و مردم اشاره میکردند که این فعالیت ها مسئولیت دولت است و علاقه ای به قبول مسئولیت ندارند.
3. منابع مالی: برای تامین منابع مالی اول باید طرحی تهیه شود. منابع مالی طرح که مشخص شد در اختیار شورای محلی در جامعه قرار گیرد تا خود جامعه کار را مدیریت کند.
4. مسئولیت پایش و ارزیابی طرح باید به مردم و شورای محلی داده شود تا به نتیجه بهتر دست یافت.
5. ایجاد بستر لازم از طریق سیاست ها و اصلاحات نهادی برای دستیابی به مدل های جامعه محور. در این خصوص توانمندی دولت ها نیز مهم است که چگونه دولت ها بتوانند همسو با مردم پروژه ها را اجرا کنند.

در ادامه دکتر Sinha در خصوص تجربه موسسه ابتکار کشاورزی پایدار از اجرای مدل جامعه محور در هند را به اشتراک گذاشت. طرحی با نام “ابتکار زنان برای گروه های همیار (Wish) ” در یکی از مناطق روستایی هند اجرا شده است. این طرح برای زنان روستایی تعریف شد که میخواستند در شرایط زندگی خانواده خود تغییر ایجاد کنند ولی نمی دانستند چگونه. در این پروژه به زنان روستا کمک شده تا گروه های همیاری را برای ایجاد تغییر در جامعه خود شکل دهند.

از خصوصیات منطقه انتخابی این بود که در سال 2002 پروژه ای با منابع مالی خارجی از طرف یک نهاد بین المللی  در این منطقه اجرا شده بود. ولی پس از دو سال که پروژه به اتمام میرسد، هیچ اثری از پروژه باقی نمی ماند. طرح از سوی جوامع محلی رها و همه اراضی و سازه ها تخریب شده و در اصل پروژه شکست خورده بود. دکتر Sinha پس از بازدید از منطقه تصمیم می گیرد تا راهی را برای ادامه پروژه با منابع مالی داخلی و گروه های همیار محلی پیدا کند.

در گام اول، طی گفتگو با مردم محلی و ارزیابی وضعیت منطقه از لحاظ معیشت مردم، بیکاری و غیره مشکلات جامعه محلی شناسایی شد.  سپس سه نفر از زنان روستا که تمایل به همکاری داشتند، عنوان تسهیل گر انتخاب شدند. بعد از آموزش تسهیل گران جامعه محلی، دوره های آموزشی سواد آموزی برای زنان تشکیل شد. زنان در دوره های آموزشی یاد گرفتند چطور گروه های همیار خود را تشکیل دهند. برای گروه های زنان بازدید از فعالیت سایر گروه های همیار در منطقه برگزار شد. در طی این بازدید ها زنان یاد گرفتند تا از همدیگر بیاموزند. چون مشکلات بین گروه ها مشترک بود، زنان توانستند از تجربیات یکدیگر بیاموزند. برخی از آموزش ها شامل سرویس بیمه اجتماعی، بیمه عمر و نحوه راه اندازی صندوق خرد بود. تقریبا 120 صندوق خرد برای وام دهی در منطقه شکل گرفت. مردم محلی یاد گرفتند چطور پس انداز کنند، بذر تهیه کنند و از این بذرها استفاده کنند. حتی برخی از مردم توانستند مغازه کوچکی برای خود در روستا باز کرده و وارد چرخه اقتصادی شوند.

در کنار آموزش های پایه به مردم محلی مهارت های دیگری مانند یادداشت برداری و مستند سازی، آموزش داده شد. در کنار این برخی از زنان چگونگی تهیه ورمی کمپوست را آموختند و توانستند تولید کمپوست خود را وارد بازار کنند. این طرح مختص کشاورزی و منابع طبیعی نبود، بلکه سلامت و بهداشت جامعه را هم هدف قرار داده بود. جامعه محلی بواسطه گروه های همیار پس از یادگیری مهارت ها و آموزش ها توانست کارهای جدیدی را برای درآمدزایی تعریف کند.

دکتر Sinha در ادامه به پروژه های مشابه جامعه محور اجرا شده در ایران اشاره کرد. پروژه هایی مانند پروژه منارید، تنوع زیستی زاگرس، مدیریت جامع منابع آب در حوضه دریاچه ارومیه، حفاظت تالابها در منطقه زاینده رود و غیره.

به گفته دکتر Sinha چالش پروژه های جامعه محور تقریبا در تمام دنیا یکسان است. این مشکلات عمدتا عبارتند از:

• تامین منابع مالی پروژه از بیرون
• برخی از پروژه ها از سوی صندوق های حمایت مالی خارجی تامین اعتبار شده اند
• بعضی اعطای کمک هزینه بوده
• طراحی براساس پروژه بوده، جامعه محور نبوده
• آیا پروژه توانایی پایداری داشته است؟

سوال مهم این است که چطور میشود راه حل های جایگزین برای پایداری پروژه ها را در ایران تعریف کرد؟ نکته مهم این است که برنامه ها و اقدامات باید از طریق جامعه باشد. یعنی با ابتکار عمل جامعه همراه باشد. عمده کشاورزان در ایران از لحاظ مالی ضعیف هستند. آنها باید غنی شوند. در پروژه ها و طرح ها نباید فقط روی تولید متمرکز شد. زنجیره ارزش افزوده تولیدات خیلی مهم است. ممکن است تولید کم باشد، ولی باید کاری کرد که همان تولید کم درآمد بیشتری را نصیب جوامع محلی کند. این موارد میتواند منجر به رشد پایدار و فراگیر باشد. میتواند ثروت برای کاهش فقر را ایجاد کند.

در حال حاضر موضوع جدیدی در ایران مطرح شده و آن مبحث کارآفرینی اجتماعی است. براساس شاخص جهانی کارآفرینی که در سال 2019 اعلام شده ایران در بین 137 کشور در رتبه 72 کارآفرینی اجتماعی قرار دارد.  برهمین اساس برآورد میشود که حدود 50 تا 75 هزار ابتکار کارآفرین اجتماعی در کشور فعال است. 83 درصد از موضوعات و ابتکارات کارآفرینی اجتماعی در زمینه های اجتماعی، اقتصادی و یا زیست محیطی قرار دارد. براساس 14 شاخص در ارزیابی کارآفرینی اجتماعی که مورد بررسی قرار گرفته، در ایران سهم مهارت های استارت آپ بسیار بالاست.  ایران از ظرفیت انسانی بسیار بالایی برخوردار است. ایرانیان می دانند چطور کار را از جایی شروع کنند و آن را توسعه دهند.

کارآفرین اجتماعی کیست؟ خانم یا آقایی است که قادر است مشکلات جامعه محور را حل کند. این افراد موضوعی که جامعه با آن مشکل دارد را انتخاب کرده و آن را  با بازار تلفیق می کنند. یعنی دو طرف قضیه جامعه و بازار را با هم ادغام می کند. این افراد ریسک ها را قبول کرده و برای تغییر در جامعه آماده اند.

دکتر Sinha به مثال هایی از کارآفرینان اجتماعی در ایران اشاره کرد:

1. کفش دوزک: تقویت مشارکت زنان ایرانی از طریق تولید محصولات جوامع محلی و آموزش
2. دستادست: حمایت از صنعتگران جوامع محلی از طریق تولید و بازاریابی بوسیله طریق تجارت الکترونیک
3. خیریه روزبه: تمرکز این گروه بر روی مساله پسماند و تفکیک پسماندها است

• محدودیت ها و چالش های کارآفرینان در ایران

این مقوله خیلی جدید است. سیستم حمایتی در ایران چندان جالب نیست و سیاست و ها و قوانین چندان حامی کارآفرینان اجتماعی نیست. بحث تامین منابع مالی محدود است. فرصت های محدودی برای برقراری ارتباط با  شبکه دانش جامعه کارآفرینان اجتماعی در منطقه وجود دارد. در خصوص منابع مالی و اعتبارات، کارآفرینان اجتماعی دسترسی به وام و یا منابع مالی ندارند. امکان فروش سهام کارآفرینی اجتماعی نیست.  

مدیر موسسه ابتکار کشاورزی در هند توضیح داد که وقتی موسسه ابتکار توسعه کشاورزی SAI در هند شروع به کار کرد، فقیرترین افراد جامعه و تخریب شده ترین اراضی مورد توجه قرار گرفتند. سیستم یا مدل فراگیر انتخاب شد. گروه های هدف تنها مردم زمین دار و یا غیر زمین دار کشاورز نبود. بلکه همه مردم در یک جامعه محلی درگیر کار شدند. اجرای مدل جامعه محور هدف بود.، نه مدل خیریه ای. همانطور که قبلا هم گفته شد تمرکز بر روی بالا بردن تولیدات کشاورزی نبود. بلکه تمرکز اصلی بر روی ارزش افزوده تولیدات و همچنین بازاریابی محصولات تولید شده بود.

موسسه ابتکار توسعه کشاورزی در طرح های خود عموما با یک منبع مالی شروع به کار می کند. پس از مدتی که از فعالیت پروژه با همیاری جوامع محلی می گذرد مثلا چهار سال،  اقدام به تقویت منابع مالی از بانک و سرمایه گذار میشود.

دکتر Sinha در ادامه ارائه خود با نمایش فیلم از یکی از طرح های جامعه محور اجرا شده در هند سایت http://www.sai-agro.org/  را نیز معرفی کردند. در این سایت میتوان اطلاعات بیشتری را از نحوه اجرای پروژه های جامعه محور در هند دریافت کرد.

در ادامه ارائه دکتر Sinha به سوالات شرکت کنندگان در وبینار پاسخ دادند. برخی از این سوالات در اینجا ذکر می گردد.

سوال: چگونگی شناسایی تعارض اجتماعی بین جامعه و دولت؟

پاسخ: جامعه محلی عموما صبرش کم است. افکار دولت و افکار مردم با یکدیگر متفاوت است. در اصل این دو گروه با دو ذهنیت جدا وارد مساله میشوند. بطور کلی مردم می خواهند سریع نتیجه بگیرند. از طرف دیگر مردم خیلی سریع از کار دولت دلسرد میشوند. از سوی دیگر نظام های دولتی خیلی خشک هستند و با جامعه محلی همسو نیستند. باید صبور بود و از مردم محلی خواست تا صبور باشند. هر دو طرف یعنی جامعه و دولت برای رسیدن به مشارکت نیاز به زمان دارد. شناسایی تعارضات مشکل نیست. بعنوان یک کارشناس وارد منطقه میشوید، با برخی افراد صحبت می کنید و یه سری نتایج می گیرید. در گفتگوهای اولیه مشخص میشود که مردم چه نگرشی دارند. قصد همکاری دارند یا از اول بنای ناسازگاری می گذارند.

سوال : چطور میتوان در جامعه محلی اعتماد سازی کرد؟

برای اعتماد سازی باید در ابتدا تشخیص داد که مشکل چیست. وقتی با مردم محلی حرف میزنید می فهمید چطور میشود اعتماد سازی کرد. چون جامعه محلی خیلی شفاف درخواست های خود را مطرح می کند.

وقتی بعنوان یک بیگانه وارد جامعه محلی می شویم، مردم وقتی به شما اعتماد میکنند که گفته شما با عمل یکی باشد. یعنی باید حتما به گفته های خود عمل کنید تا مرد محلی به شما اعتماد کنند.  مثلا اگر یک فعل ساده مثل” هفته بعد برمی گردیم” را اگر عمل نکنید اعتماد از بین میرود. در گام اول اعتماد سازی سعی کنید حتما به گفته های خود عمل کنید.

سعی کنید با مردم در گفتگوهای اولیه اصلا بحث نکنید. از نقطه اول تعارض ایجاد نکنید. با مردم راجع به کلیات اینکه چطور زندگی می کنند؟ چه می کنند؟ صحبت کنید. وقتی با مردم خیلی خودمانی و کلی صحبت می کنید اشکالات مشخص میشود.

سوال : چطور با فقیرترین بخش جامعه کار کردید؟ چطور این بخش از جامعه وارد طرح شد؟

اگر در طرح ها افراد با منابع مالی بهتر وارد کار با شما شوند، بخش فقیر جامعه فکر می کند شما نمی خواهید با آنها کار کنید. شروع کنید به کار کردن با بخشی از جامعه که تمایل به کار دارد. استراتژی خوب این است که با افرادی که تمایل به کار جدید دارند شروع به کار کنید. ولی مدل جامعه محور باید طوری پیش رود که افراد ضعیف تر هم تمایل به مشارکت پیدا کنند. تجربه دکتر Sinha این بود که به جامعه محلی وارد شده و با مردم محلی زندگی کردند. با جامعه محلی وقت صرف کردند و مشکلات را شناختند.

سوال: چطور جامعه محلی اقدام به پایش و ارزیابی طرح ها می کند؟

پاسخ: این پایش و ارزیابی ساده سازی برای مردم محلی میشود. در ابتدای کار آز انها می خواهیم تا در تهیه نقشه ای از وضعیت منطقه خود کمک کنند. مثلا روستا، مزارع، رودخانه و منابع آب، جاده و غیره را در یک کاغذ جانمایی کنند. وضعیت فعلی مزارع و روستا و غیره در این نقشه کنار هر کدام از آیتم ها نوشته میشود.  یک گزارش خیلی ساده از وضع موجود تهیه میشود. بعد از چند ماه که طرح پیشرفت می کند دوباره همان پیاده سازی ساده انجام میشود و وضعیت فعلی مستند سازی میشود. مردم می بینند که چقدر تغییر ایجاد شده است. این ارزیابی به شکل دوره ای توسط خود مردم محلی و تسهیل گران جامعه محلی انجام میشود.